Honderd jaar gemeenschapsregime in Esserheem Veenhuizen 1895-1995
Veel Nederlanders hebben bij het woord Veenhuizen nog steeds associaties van werkloze bedelaars en landlopers die door middel van straffe arbeid tot enige disciplinering moesten worden gedwongen. In deze strafkolonie ten noordwesten van de Drentse hoofdstad Assen werden vanaf het begin van de negentiende eeuw inderdaad zogenaamde verpleegden tewerkgesteld. Na de Tweede Wereldoorlog werden deze rijkswerkinrichtingen echter getransformeerd in strafgevangenissen.
Het Tweede Gesticht was de belangrijkste strafinrichting van Veenhuizen, in die zin dat hier de meeste verpleegden gehuisvest waren en dat voor dit Veenhuizen II de meeste rijksambtenaren ingezet werden. In 1895 werd begonnen met de bouw van het gesticht, dat in 1949 de naam Esserheem kreeg. Het werd bestemd voor langgestrafte, volwassen mannen die gemeenschapsgeschikt geacht werden.
In de oude rijkswerkinrichtingen leefden de bedelaars en landlopers reeds onder een gemeenschapsregime. Het betekende dat alle activiteiten gezamenlijk werden ondernomen. Dit was in tegenstelling tot de reguliere gevangenissen, waar de gedetineerden strikt van elkaar werden gescheiden. Na de Tweede Wereldoorlog werd in een aantal strafgevangenissen echter ook het gemeenschapsregime ingevoerd. De belangrijkste reden was dat een dergelijk regime de gedetineerde beter voorbereidde op de terugkeer in het maatschappelijk leven.
In Honderd jaar gemeenschapsregime in Esserheem, Veenhuizen 1895-1995 staat de relatie tussen gedetineerde en ambtenaar centraal. De Veenhuizer ambtenaren waren verantwoordelijk voor de tenuitvoerlegging van de vrijheidsstraf. In de loop van honderd jaar werd de dienst steeds meer geprofessionaliseerd. Voorheen gold in de Nederlandse gevangenissen het credo dat alles verboden was, tenzij het uitdrukkelijk toegestaan werd. Heden ten dage is het omgekeerde het geval. De autonomie van de gedetineerde is allengs groter geworden en de vrijheidsstraf is ontdaan van de meeste extra straffende elementen.
De rol van de arbeid is het tweede centrale thema van het boek. De rijkswerkinrichtingen waren opgezet om de bedelaars en landlopers te laten wennen aan dagelijkse arbeid. Na de Tweede Wereldoorlog werd het gevangeniswerk een van de hoofddoelen van de vrijheidsstraf. Dit werd in 1994 nogmaals geaccentueerd door de regeringsnota Werkzame Detentie. Van alle Nederlandse strafinrichtingen heeft Esserheem nog steeds het meest gevarieerde arbeidsaanbod. Het gemeenschapsregime en de arbeid vormen samen met de schitterende binnenplaats het unieke karakter van de Veenhuizer gevangenis.