Het oog van de oorlog - Fotografen aan het front

Hoe lang oorlogen ook duren, er blijft vaak slechts één beeld in de herinnering achter. Voor velen symboliseert het 'napalm meisje' bijvoorbeeld de verschrikkingen van Vietnam. Ze kwam, omringd door andere kinderen, uit een achtergrond Van Zwarte roetwolken op ons af gerend, de mond wijd open van pijn en angst. De foto die Huynh Cong Ut van dat meisje maakte, was indrukwekkender dan de meters film die tegelijkertijd over de televisieschermen gleden. Dat beeld was in staat ons emotioneel bij een oorlog te betrekken, zonder dat we er actief aan deelnamen.

Camera's bevriezen elk detail op elk gewenst moment. En toch kan men met beweren dat sinds de gang van de fotograaf naar de strijdvelden oorlog in volle omvang zichtbaar is gemaakt. Fotografen knippen fracties uit oorlogen, soms letterlijk een duizendste van een seconde, en geven die aan hun redacties in Parijs, Londen of New York door. Ze zijn soms bewust, een andere keer bij toeval ergens aanwezig. Maar terwijl zij de sluiter ontspannen, gaat de strijd elders voort. Foto's verschaffen informatie, maar ze maken tegelijkertijd nieuwsgierig. Wat laat de foto niet zien? Wat ging eraan vooraf?

Fotografen en machthebbers hebben in oorlogen vaak tegengestelde belangen. De pers is op zoek naar de feiten, een regering naar de overwinning. Om die te kunnen behalen dient ze de steun te behouden of te verwerven van het volk dat voor zijn nieuwsvoorziening afhankelijk is van de pers. Slechte prestaties van het leger, misstanden en vooral demotivatie van de soldaten kunnen het vertrouwen aantasten.

De geschiedenis leert dat van alle oorlogen Vietnam de fotografen nog de meeste vrijheden bood. Ondanks die vrijheid bewogen de fotografen zich vrijwel allemaal aan Amerikaanse en Zuidvietnamese kant. Hun foto's toonden, zo zou men kunnen zeggen, slechts de helft van de waarheid. Maar welke waarheid vertegenwoordigde eigenlijk het napalm-meisje? De bedoeling van dit boek is die waarheid te nuanceren. Wat is het verhaal dat bij de foto hoort? Waarom deze foto wel gemaakt en die andere niet? Wat waren de motieven van de fotograaf? Nog levende fotografen heb ik hiertoe uitgebreid gesproken. Om het verhaal van de overleden fotografen te achterhalen heb ik hun foto's bestudeerd en gebruik gemaakt van publikaties over hun leven en werk.

Voorwaarde voor het maken van foto's blijft de toegankelijkheid van de strijdvelden. Na Vietnam is de oorlogscorrespondent het werken in veel gevallen belet. De Britse legerleiding besloot in 1982 slechts twee fotografen, onder wie de in dit boek geïnterviewde Martin Cleaver, aan boord te nemen van de armada die opstoomde naar de Falkland-eilanden, waar Argentijnen zich hadden verstout een vlag te planten. De regering in Washington vond het een jaar later gewenst het 'communistisch bolwerk' Grenada binnen te vallen. Niet één journalist of fotograaf werd bij de militaire actie toegelaten.

Alle oorlogen van deze tijd zijn gesloten voor de pers, mits een van de partijen toestemming verleent de strijd te volgen. Philip Knightley, schrijver van het standaardwerk The First Casualty, meent in een interview dat oorlogsfotografie nog nauwelijks een toekomst heeft: 'Het is moeilijker dan ooit tevoren om aan informatie te komen, doordat journalisten steeds meer worden afgeschermd en ze niet meer tot oorlogen worden toegelaten.' Don McCullin, een van de grootste oorlogsfotografen uit de geschiedenis, gaat nog een stap verder. Oorlogsfotografie bestaat vandaag de dag niet meer. Het zijn volgens hem propagandafotografen, huurlingen van regeringen. 'Wij hebben de strijd verloren.' Zijn collega's van vandaag leggen zich blijkens dit boek nog niet bij die nederlaag neer.