Een wereldreiziger op papier - De atlas van Laurens van der Hem (1621-1678)

"Wat vloer betreet men hier! wat wil ons nu gemoeten!
Hier wort de hemelkloot en aerdtkloot met de voeten
Getreden, en men ziet hier aerde, en Oceaen,
Twee werelden gevloert [...]"

Aldus beschrijft Joost van den Vondel de wereldkaarten in de vloer van de Burgerzaal in het Amsterdamse stadhuis, het tegenwoordige Koninklijk Paleis te Amsterdam. Deze kaarten vormen het middelpunt van de tentoonstelling "Een wereldreiziger op papier. De atlas van Laurens van der Hem (1621 - 1678)".

Elke zeventiende-eeuwse bezoeker van het stadhuis overzag als hij de Burgerzaal betrad met één blik de gehele, toen bekende, wereld. Als hij wilde kon hij er zelfs overheen lopen en zich een wereldreiziger denken. Veel Amsterdammers hoefden om dat idee te krijgen niet naar het stadhuis te gaan. In vele huizen hingen aan de wand immers kaarten. Bij de welgestelde burgers bevonden zich in de bibliotheken atlassen waarin een meer gedetailleerde bestudering van de wereld mogelijk was. Die atlassen waren in verschillende grootte, van één tot wel twaalf delen, bij boekwinkels en uitgevers verkrijgbaar. Een aantal Amsterdammers nam geen genoegen met de bestaande atlassen, maar stelden hun eigen boek van de wereld samen. Voor het merendeel zijn deze atlassen in later tijd uit elkaar gehaald. Een zeer fraai voorbeeld, dat van de Amsterdamse advocaat Laurens van der Hem, is echter bewaard gebleven. Zijn atlas bestaat maar liefst uit 46 delen. De atlas bevat veel meer dan alleen kaarten. Van der Hem voegde allerlei gravures, etsen en tekeningen toe met een grote verscheidenheid aan onderwerpen. Zo zijn er talloze historische gebeurtenissen, gezichten op steden en gebouwen, maar ook een door een tarantula gestoken vrouw of een bij Barbarije gevangen haai afgebeeld. De atlas is misschien het beste te omschrijven als een geografisch geordende visuele encyclopedie van de wereld.

De atlas-Van der Hem is tegenwoordig het trotse bezit van de Österreichische Nationalbibliothek te Wenen. Wij zijn de directeur Mevrouw dr. M. Strebl zeer dankbaar dat zij bereid was twee delen en drieëntwintig bladen, die speciaal voor de expositie uit hun band werden gehaald, in bruikleen af te staan. Zeer veel dank gaat uit naar dr. F. Wawrik, hoofd van de Kartensammiung und Globenmuseum van de Österreichische Nationalbibliothek. 

In de tentoonstelling zijn de bladen uit de de atlas aangevuld met vergelijkbaar materiaal uit andere atlassen. Voorts zijn er modellen en schilderijen te zien die in verband staan met de gekozen prenten uit de atlas-Van der Hem. Daarnaast zijn
vooral een groot aantal boeken en prenten geëxposeerd die ooit deel uitmaakte van de bibliotheek en papierkunstverzameling van Laurens van der Hem. De atlas moet oorspronkelijk beschouwd zijn geweest als een deel van deze twee
verzamelingen. Anders dan de atlas zijn Van der Hems boeken en papierkunst niet bij elkaar gebleven. Dankzij een catalogus is zijn bezit echter wel voor een belangrijk deel te achterhalen. Bij de bestudering van de atlas moet Van der Hem vaak boeken en prenten gepakt hebben die hem nadere inlichtingen konden geven over een bepaald blad in de atlas. Op de tentoonstelling en in de catalogus is geprobeerd de verbanden tussen de verschillende verzamelingen van Van der Hem duidelijk te maken. Op deze manier is getracht iets van het wereldbeeld van Laurens van der Hem te reconstrueren. De catalogus die de tentoonstelling begeleid werd geschreven door de historicus Roelof van Gelder en de kunsthistoricus Jan van der Waals. Eerstgenoemde was verantwoordelijk voor het inleidend essay, terwijl laastgenoemde het catalogusgedeelte voor zijn rekening nam. De tekstredactie was van Annemiek Overbeek.