Twents in woord en gebruik

Het mag gerust een gelukkige gedachte van de samensteller van dit boek heten, dat hij de uitkomst van zijn werk niet een woordenboek heeft willen noemen. Een niet minder gelukkig teken is de bescheidenheid waarmee hij op fijnzinnige wijze tot uitdrukking heeft gebracht niet het Twents in zijn geheel - naar het voorkomen van woorden en naar het gebruik ervan - volledig beschreven te hebben.

Is dit boek dan geen woordenboek? Dat is het natuurlijk wel. Het omvat immers een uitgebreide, voor welk dialekt dan ook haast ongekend uitgebreide lijst van woorden die de samensteller in enig geschreven of gesproken Twents waarnam. Inderdaad waarnam. En van zijn waarnemingen heeft hij getrouw verantwoording afgelegd door nauwkeurig dat te noteren waardoor zijn opmerkzaamheid gaande gemaakt werd: de woordvorm, de betekenis van het woord, het gebruik ervan in zin of uitdrukking, zoals hij die aangetroffen had, met een aanduiding van naam en plaats van herkomst van de betreffende gebruiker. Ten gerieve van de lezer zijn die zinnen en uitdrukkingen dan nog in het Nederlands vertaald en al naar dat nodig leek soms van een meer of minder uitvoerige toelichting voorzien. Zo gaat een woordenboekmaker van professie toch ook te werk. Maar het resultaat van zijn werk is tenslotte een ander dan van dat van Dijkhuis.

Zo'n woordenboekmaker van professie hanteert het door hem verzamelde materiaal naar eigen taalkundig inzicht en opvatting. Zonder van zo iemand ook maar één kwaad woord te mogen of zelfs te willen zeggen, stel ik toch vrijmoedig, dat hij zijn materiaal manipuleert en dat hij dat doet met alle recht en naar zijn dure plicht. Dijkhuis heeft opzettelijk van elke vorm van manipulatie afgezien en zodoende een boek samengesteld dat de lezer in onmiddellijke aanraking brengt met de dialekten van Twente in nauwelijks afzienbare schakering. Het is een schier onuitputtelijke en gemakkelijk toegankelijke bron geworden voor ieder die zich met het Twents verbonden voelt en voor wie zich zo'n verbondenheid om welke reden dan ook probeert eigen te maken of ermee vertrouwd moet zien te raken. Dat wil dan zeggen voor de taalkundige onderzoeker evengoed.

Een belangrijke verdienste van de vele moeiten die Dijkhuis zich voor de samenstelling van dit boek getroost heeft, ligt in de bewarende functie van zijn overstelpende hoeveelheid taalmateriaal. Oude, haast vergeten woorden en uitdrukkingen werden voorgoed vastgelegd. Bijzondere gebruiksmogelijkheden, zoals die in geschreven Twents aan het licht kunnen komen, hebben hun plaats gekregen naast de eigenaardigheden die juist het gesproken Twents zijn kleur en karakter verlenen. Maar zulke, vooral ook taalkundig belangwekkende bijzonderheden gaan, terecht natuurlijk, niet ten koste van het meer gangbare, dagelijkse Twents, waarom het, als het er op aankomt, toch allemaal draait: het Twents, dat in velerlei vormen in Twente de taal bij uitstek van huis en hof is.

En desondanks: heeft Dijkhuis er met recht en goede redenen van afgezien zelfs maar de indruk te wekken, dat hij een poging gedaan zou hebben het Twents in zijn geheel naar woord en gebruik volledig beschreven te hebben? Dat lijkt mij inderdaad het geval te zijn en de bereikte omvang van zo'n 24.000 beschreven woorden doet daar niets aan af. Een volledige beschrijving van het Twents veronderstelt immers een nauwkeurige afweging en vergelijking van de vele taalgeografische tegenstellingen en overeenkomsten binnen Twente betreffende uitspraak, woordvorm en woordgebruik. Het is een voor de hand liggend uitvloeisel van de door Dijkhuis gevolgde wijze van werken bij de samenstelling van zijn boek, dat hij zulke vergelijkingen en afwegingen achterwege liet en het door hem verzamelde materiaal voor zichzelf laat spreken. En zo is het goed.

Het doet mij genoegen - ook al om het feit, dat ik de nu 92-jarige Dijkhuis zo lang persoonlijk gekend en om zijn karakter en zijn werk altijd hoog gewaardeerd heb - het doet mij veel genoegen zijn boek, die rijke oogst van het late najaar van zijn leven, een van harte gemeende aanbeveling mee te kunnen geven op zijn weg naar een groot en belangstellend lezerspubliek, een aanbeveling die het in alle opzichten meer dan verdient.

Prof. dr. H. Entjes, Nedersaksisch Instituut R.U. Groningen