Grijs verleden - Nederland en de Tweede Wereldoorlog

Meer dan een halve eeuw is er over de oorlog in termen van 'goed' en 'fout' gedacht. Daarom was er veel aandacht voor onthullingen over Luns, Aantjes, Weinreb, Menten en Van Gasteren. In Grijs verleden illustreert Chris van der Heijden dat de situatie destijds heel wat minder duidelijk was dan het beeld wil. De polen goed en fout hebben tijdens de oorlog zeker bestaan, maar de overgrote meerderheid van de Nederlandse bevolking modderde in een grijs gebied waar niet een morele keuze maar toeval, omstandigheden en klein opportunisme de positie bepaalden. Van der Heijden verklaart dit gedrag uit het verleden.

Nederland was een rustig land waar niets kon gebeuren. Vandaar dat men na de Duitse inval zo snel mogelijk probeerde terug te keren naar de toestand van weleer. Aanvankelijk lukte dat redelijk. Pas in de tweede helft van de oorlog bleek het moeilijker. Nederland werd meegezogen in de internationale strijd, de Duitse terreur nam toe en Nederlanders zagen zich gedwongen te reageren. Dat was geen morele keuze, maar noodzaak.

Dat de moraal tijdens de oorlog niet zo diep geworteld was als men later suggereerde, bleek ook meteen na de bevrijding. Opnieuw probeerde men terug te keren naar de oude situatie en de oorlog te vergeten. De kentering kwam pas in de jaren zestig. Op hetzelfde moment dat de oorlog in toenemende mate geassocieerd werd met de moord op de joden, namen Lou de Jong, Jacques Presser en anderen het woord. Uit hun werk ontstond een verhaal van slachtoffers, boeven en helden, een moralistisch en dramatisch verhaal waarmee twee generaties zijn opgevoed. Maar de toenmalige bevolking bestond niet zozeer uit mensen die hun kop in de wind gooiden of nijver de Duitsers hielpen, zij bestond vooral uit gewone mensen.