Als off sij onse eigene kijnder weren

In twee opzichten is 1983 voor Arnhem een jaar van herdenking. En al heeft ook het zevenhonderdvijftigjarig jubileum van de stadsrechtverlening bijna alle historische belangstelling opgeëist, toch is er reden ook aandacht te schenken aan een andere gebeurtenis: de stichting van het Burgerweeshuis, nu vierhonderd jaar geleden. De Raad riep immers niet alleen een instelling in het leven die kon voorzien in bepaalde maatschappelijke noden, hij markeerde met deze oprichting bewust of onbewust ook de overgang tussen twee tijdperken: de wereld van voor de Reformatie, met veel in wezen nog middeleeuwse trekken, en die van daarna, met haar protestantse stempel en een maatschappij die - hoe men haar ook waardeert - moderner aandoet.

Driehonderdvijfenzeventig jaar, tot eind 1958, heeft het Burgerweeshuis - zij het sedert 1944-'45 niet meer in een eigen gebouw, maar ,,inwonend" bij het in 1638 gestichte Nieuwe Weeshuis - een belangrijke rol gespeeld in het stedelijk leven. Dagelijks werden de inwoners van Arnhem met de beide weeshuizen geconfronteerd, wat overigens niet betekende dat ze van het wel en wee van deze instellingen ook goed op de hoogte waren. Met name de welstand van het Burgerweeshuis, hoe aanzienlijk ook, werd vaak wel wat overdreven en schijnt in de speculaties van de Arnhemmers nu en dan fantastische afmetingen te hebben aangenomen.

Het bestuur van het huidige Burger- en Nieuwe Weeshuis, dat ter gelegenheid van het vierde eeuwfeest van de stichting een geschiedenis van het Burgerweeshuis wilde laten verschijnen, deed daartoe een beroep op het college van Burgemeester en Wethouders en op het Gemeentearchief. Alvorens immers van geschiedschrijving sprake kon zijn, diende het archief van het huis te worden geinventariseerd. Een en ander leidde ertoe dat ik met de inventarisatie werd belast. Al gauw moest ik vaststellen dat zeer belangrijke stukken in het archief ontbraken. Voor zover ze in de jongste tijd waren afgedwaald, konden deze bescheiden dank zij de medewerking van het Bestuur en zijn toenmalige secretaris, mr. D.J. Willemsen, betrekkelijk vlot worden opgespoord. Andere, die in de Inleiding nog ter sprake zullen komen, bleken al lang geleden te zijn verloren gegaan: ze waren en bleven weg. Even triest was de ontdekking dat het archief over de jaren 1914-1944 in de Tweede Wereldoorlog zo goed als volledig was verloren gegaan. Een geschiedenis over deze periode zal niet of althans niet op dezelfde voet als die over de tijd daarvoor zijn te schrijven.

De inventarisatie vergde geruime tijd. Daardoor en door de omstandigheid dat voor de oudere geschiedenis van het Burgerweeshuis zoveel speurwerk moest worden verricht in andere bronnen, was het onmogelijk in 1983 een enigszins uitvoerige beschrijving van de periode 1583-1914 gereed te hebben. In dit eerste deel behandel ik dan ook slechts het tijdperk van de stichting tot ongeveer 1740.

Het eindjaar is niet geheel willekeurig gekozen: tegen het midden van de achttiende eeuw is de administratie van het Burgerweeshuis ingrijpend gereorganiseerd en doelmatiger gemaakt. Van die tijd af - tot 1914 - beschikken we dan ook over meer en vooral over gevarieerder bronnenmateriaal. Aangezien in Gelderland tot in het jaar 1700 bij dateringen de zogenaamde Oude Stijl werd gevolgd, moeten bij data tot dat jaar tien dagen worden opgeteld om ze met onze kalender (die de Nieuwe Stijl volgt) te laten overeenstemmen. Dit boek schiet, doordat het maar een deel van de vier eeuwen weeshuisgeschiedenis bestrijkt, als jubileumuitgave wellicht enigszins te kort. Om de leesbaarheid niet onnodig afbreuk te doen, zijn uitsluitend noten gebruikt die verwijzen naar de vindplaatsen in de bronnen.

J.P. Vredenberg