Een heerlijkheid in de bocht - Kaartboek van de polder Meinerswijk bij Arnhem

Het was zaterdag 3 mei 1777 toen Jan van Benthem, alias de Sax, zich op pad begaf naar Driel, zijn laatst bekende woon- of verblijfplaats. Hij kwam uit Arnhem en koos de kortste weg door de polder Meinerswijk. Op de Galentijnse waard ontmoette hij tegen tweeën zijn aartsvijand: Hermen Weijman uit Elden. Het kwam tot een vechtpartij, waarbij Hermen Weijman op eene verraderlijke en allermoorddadigste wijze verwond werd. Het slachtoffer overleed vrijwel ogenblikkelijk aan het opgelopen letsel. Nu eiste de ambtman en rechter van de Over-Betuwe dat de Sax voor deze misdaad zou boeten. De voortvluchtige moordenaar moest ter plaatse gebracht worden alwaar men gewoon is binnen deesen ampte crimineele justitie te doen, om aldaar op een kruijs gelegt, van onderop levendig geradbraakt [dat wil zeggen vanaf de voeten naar het hoofdeinde; dan duurde het lijden van de veroordeelde langer], desslevs hoofd met een bijl afgehouwen, voorts het doode lighaam op een rad en het hoofd daarboven op een pin geplaatst [te worden], om aldaar te verblijven totdat al hetselve door de ligt sal wesen verteerd, anderen ten afschuwelijken exempel.'

Het lot van Jan van Benthem zal hierna niet verder uitgesponnen worden en de vraag of de ambtman hem te pakken heeft weten te krijgen, blijft onbeantwoord. Wel is aan de hand van dit boek zoiets triviaals te reconstueren als de weg, waarlangs de Sax die fatale lentedag naar huis ging. Als men per se wil, kan men de plek waar hij Hermen Weijman doodde te weten komen. Niets op de Galentijnse waard herinnert meer aan dit drama. Discreet zwijgt het landschap over deze en talloze andere kleine geschiedenissen waarvan het getuige was. Het heeft immers een heel eigen geschiedenis, een epos dat zich majestueus en onherroepelijk voor de ogen van de toeschouwer ontrolt. Dit epos is op zichzelf de moeite waard. En waarin manifesteert zich de geschiedenis van het landschap duidelijker dan in het kaartbeeld?

Om inzicht daarin te verkrijgen, moest eerst onderzocht worden welke historische kaarten er eigenlijk van het gebied bewaard gebleven zijn. Daarom is op voorstel van de Stichting Archeologie en Historie Polder Meinerswijk door de auteur in samenwerking met drs. A.J.M. ten Hoedt een inventarisatie gemaakt van de landkaarten waarop de hele polder of slechts een gedeelte ervan afgebeeld is. Dit leverde een groot aantal kaarten op, dat, afgezien van de Peutinger kaart, een tijdsspanne van ruim vier eeuwen bestrijkt. Toen er in de stichting ideeën naar voren kwamen om dit materiaal op een of andere manier te publiceren, was het onvermijdelijk om uit dit grote aantal kaarten een keuze te maken.

Dit selectieproces resulteerde in achttien landkaarten, die een goed beeld geven van verschillende aspecten uit de geschiedenis van de polder. De zes belangrijkste daarvan worden in kleur afgebeeld. Ook wordt uitgebreid ingegaan op de achtergronden van het ontstaan ervan. Wanneer de kaartopschriften voor de hedendaagse lezer problemen opleveren, is daarvan een transcriptie gemaakt. De plaats waar de desbetreffende opschriften op de kaart te vinden zijn zal op een zwart-witkaartje door middel van een cijfer aangegeven worden.

Het tweede deel van het boek bestaat uit een chronologische beschrijving van de ontwikkeling van het landschap van Meinerswijk, ook weer aan de hand van kaarten. Deze beschrijving begint in de Romeinse tijd met het legendarische Castra Herculis om tweeduizend jaar later in onze tijd te eindigen. Hierbij wordt niet alleen op de zes eerder genoemde kaarten teruggegrepen, maar zullen ook nog de overige twaalf ter sprake komen.

Transcripties van kaarttitels, opschriften en citaten worden cursief weergegeven. De spelling en interpunctie zijn zo veel mogelijk aan tegenwoordige normen aangepast; afkortingen werden meestal stilzwijgend opgelost. Aanvullingen van eventueel ontbrekende tekstgedeelten en andere toevoegingen in transcripties staan tussen vierkante haakjes. Wanneer bij een kaart de titel ontbreekt, zal daaraan een worden toegekend. Ook deze gereconstrueerde kaarttitels staan tussen vierkante haakjes. Verdere gegevens die niet op de kaart staan, maar uit andere hoofde aangevuld kunnen worden, zijn tussen ronde haakjes geplaatst.

Ten slotte kan het vele werk dat drs. A.J.M.ten Hoedt verricht heeft voor de systematische beschrijving van het kaartmateriaal hier niet onvermeld blijven, evenals de medewerking van het Gemeentearchief Arnhem en het Rijksarchief in Gelderland.